Şemalar, çocukluk döneminde insanlar arasındaki ilişkilerde karşılanmamış temel duygusal ihtiyaçlardan[1] kaynaklanan “bilişsel (düşünsel), davranışsal ve duygusal” işleme kalıplarıdır. “Sema Terapide” duygu, düşünce ve davranışlar “klasik bilişsel davranışçı terapiye (KBDT)” nazaran birbirinden ayrılamaz bir paket halinde düşünülebilir. Şemalarımız hayatımızdaki pek çok farklı yaşam alanını (Iliskiler, Is ve Kariyer, Özsaygi, Saglik vs.) etkileyebilecek derinlemesine bir işleme kalıbı olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu şemalar, bilhassa çocukluk döneminde…
Dolayısıyla şemalar ve ilişki deneyimleri birbirleriyle bağlantılıdır. Bu bağlantılar, beyinde önceden belirlenmiş yollar oluşurturur. Erken cocukluk döneminde beynimizde olusan bu yollar üzerinden, gelecekteki deneyimlerimizi ve davranışlarımızı şekillendiririz. Bu nedenle bu kalıplar, nispeten stabil (sabit) olup, başımıza gelen olayların algılanmasını, yorumlanmasını belirleyici bir rol oynar. Bir anlamda, beyindeki sinir hücreleri tarafından belirlenen bu kalıplar yaşamımızı hâkim olur.
Çocuklukta gelişmiş şemalarımız şunları içerir:
Soru: Bir şema yüzünden ortaya çıkan olumsuz duygularla nasıl başa çıkabilirim?
İşte burada (disfonksiyonel) problem çözme davranislarimiz önemli bir rol oynar. “Bunlar kişinin acı veren duygularla başaçıkmak için geliştirdiği hayatta kalma stratejileri olarak da adlandırılır. Bu disfonksiyonel başa çıkma stratejileri 3 çeşittir:
Bugün psikoloji ilminde kişinin geliştirebileceği 18 şemadan[2] bahsedilmektedir. Bu şemalardan birini “Kusurluluk/Utanç” alalım ve disfonksiyonel başa çıkma stratejileri ile açıklayalım:
Klinik tecrübeler göstermiştir ki, kişide sadece bir şema (“Kusurluluk/Utanç) değil birçok şema, aynı anda aktif olabilmekte ve hastalar/danışanlar, sık sık birden fazla başa çıkma stratejisi geliştirebilmektedirler.” Örneğin, “kaçınma” ve “aşırı telafi” gibi.
Bu durum terapistler ve hastalar için bazen karmaşık hale gelmiş ve bu nedenle Şema-Mod yaklaşımı geliştirilmiştir.
Soru: Bir şema ile bir mod arasındaki fark nedir?
Mod, şu anda ve burada dışarıdan gözlemlenebilen bir durumdur. Şema ise gözlemlenen bu düşünsel, duygusal, davranışsal durumun kaynağını teşkil eden – çocukluk dönemindeki ilişki deneyimleriyle oluşan ve bu yolla beyinde sinir bağlantılarının oluşumuna sebep olan – temel yapıdır.
Soru: Peki, şema terapisinde hangi mod grupları rol oynamaktadır?
Şema – Modları:
1) Çocuk Modları
Çocuk modları, kırılganlık, öfke, korku, umutsuzluk, utanç gibi zorlu duyguların bulunduğu modalardır. Çok sık, bu modda olan insanlar yoğun negatif duygular hissederler ve kendilerini tam anlamıyla yetişkin hissetmedikleri için bunlara “Çocuk Modları” denir.
Bu üç disfunsiyonel moda karşı ise ulaşmayı hedeflediğimiz bir de mutlu çocuk modumuz var: Mutlu çocuk: Sevilen, halinden memnun, korunmuş, övülmüş, değerli, dahil edilmiş, onaylanmış, kendinden emin, yetenekli, özerk, kendine güvenen, dayanıklı, güçlü, uyumlu iyimser, neşeli, doğal tarafımızdır.
2) Disfonksiyonel Ebeveyn Modları[3]
Bu üç disfunsiyonel ebeveyn modalarına karşı ise ulaşmayı hedeflediğimiz bir de sağlıklı yetişkin modumuz var: Sağlıklı yetişkin modu: Esnek, duygular ve olaylar içinde kaybolmayan, tepki değil yanıt veren, temel ihtiyaçlarımızı karşılayan, günlük hayati ihtiyaçlarımızı gözeterek organize eden, bilge tarafımızdır.
Ayrica ebeveyn modları, çocuk modlarından daha üstündür. Ebeveyn modları, eleştiren, cezalandırıcı, talepkâr sesler olarak anlaşılır. Cezalandıran ebeveyn modları, “Hiçbir değerin yok, çirkinsin, önemli değilsin” gibi mesajlar içerebilir, talepkâr ebeveyn modları ise abartılı taleplerde bulunabilir. Örneğin: “Hata yapamazsın, ihtiyaçların o kadar önemli değil.” Bu durum, ebeveyn modlarının çocuğa büyük bir baskı yaptığını gösterir ve burada da yukarida bahsettiğim başa çıkma stratejileri/modları devreye girer. Başa çıkma stratejileri, bu duygusal acılarınızla başa çıkmak için kullanılan bir yöntemdir ve aşırı telafi, kaçınma ve katlanma gibi başa çıkma stratejileri burada kullanılır.
3) Disfonksiyonel Başa Çıkma Modları
Son olarak vurgulamak isterim ki, yukarıdada gördüğünüz gibi tüm bu zorlu duygusal modlar dışında, insanın içinde sağlıklı yetişkin modu ve mutlu çocuk modu da vardır. Sağlıklı yetişkin modunda kişinin sahip olduğu tüm kaynaklar (destekleyici unsurlar, bilgi ve beceriler) ve iyi ilişkiler yer alır. Mutlu çocuk modu da rahatlama, merak ve eğlence yaşanır. Şema terapisinde, zorlu modlarla çalışılırken hedef, sağlıklı modların[1] güçlendirilmesi ve olumsuz modlarla daha iyi başa çıkma stratejilerinin geliştirilmesidir.
Şemalar ve modlar, iç dünyamızı şekillendiren gizemli temeller gibidir. Onları keşfetmek kendi iç dünyamıza yapacağımız yolculuğa ve daha sağlıklı bir yaşamın kapılarını aralamamız adına yardımcı olabilir. Unutmayalım ki, iç dünyamızı anlamak, dönüşmek ve baş etmek, hayatımızı daha anlamlı ve tatmin edici kılmak için önemli bir adım olacaktır.
(3) Disfonksiyonel Ebeveyn Modları, çocukluğumuzda geliştirdiğimiz ve genellikle olumsuz deneyimlerle ilişkilendirilen içsel modlardır. Bumodlar, çocukluk döneminde ebeveyn figürlerimizden gelen mesajlar ve deneyimler sonucunda oluşur ve yetişkin yaşamımızı etkileyebilir. Disfonksiyonel Ebeveyn Modları, örneğin eleştirel bir iç ses, zayıflık hissi, aşırı koruyucu olma gibi olumsuz düşünceleri ve duygusal tepkileri içerebilir. Sağlıklı Yetişkin Modu ise bu olumsuz modlarlakarşıtlık gösteren ve olumlu düşünceleri ve duygusal tepkileri içeren bir moddur.
Literatur
Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Marjorie E. Weishaar – “Schema Therapy: A Practitioner’s Guide” (Deutsche Übersetzung: “Schematherapie: Ein praktischer Leitfaden”)
Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Marjorie E. Weishaar – “Schema Therapy in Practice: An Introductory Guide to the Schema Mode Approach” (Deutsche Übersetzung: “Schematherapie in der Praxis: Ein Handbuch für die therapeutische Arbeit mit Patienten”)
Leslie S. Greenberg – “Emotion-Focused Therapy: Coaching Clients to Work Through Their Feelings” (Deutsche Übersetzung: “Emotionsfokussierte Therapie: Praxisbuch zur Arbeit mit Emotionen”)
Gerhard Zarbock – “Emotionsfokussierte Therapie: Ein praxisorientiertes Lehrbuch” (Deutsche Übersetzung: “Emotionsfokussierte Therapie: Ein praxisorientiertes Lehrbuch”)
Arnoud Arntz, Gitta Jacob – “Handbook of Schema Therapy: Theory, Research, and Practice” (Deutsche Übersetzung: “Schematherapie: Grundlagen – Modelle – Praxis”)
